طب در دانشگاه جندی شاپور - تاریخ علوم پزشکی ایران و جهان اسلام

طب در دانشگاه جندی شاپور

طب در دانشگاه جندی شاپور

هر گونه بیان و اظهار نظری در خصوص تاریخ طب ایران ، نا خودآگاه نام جندی شاپور و دانشگاه پرآوازه آنرا در ذهن انسان زنده می نماید.نقش غیر قابل انکاری که این شهر در جمع آوری و تکوین علوم دنیای قدیم و بخصوص علم طب دارد ، بر هیچ محقق پوشیده نیست.
هرچند که نام جندی شاپور با نام شاپور ساسانی عجین گشته ، ولی به واقع می توان گفت بنای اولیه این شهر بسیار کهن است. به نظر می رسد که تاسیس اولیه آن به دوران ما قبل تاریخ و زمان ورود آریایی ها برسد ولی بعدا توسط شاپور تجدید بنا گشته است. منظور اولیه او از این تجدید بنا که بوسیله اموال غارت شده شهر انطاکیه و نیروی کار اسیران رومی صورت گرفته بود ، ایجاد مسکنی برای استقرار اسیران رومی و یونانی و استفاده از تخصص های آنان بود.
اما چه چیز باعث شد که در طول زمان این شهر تا حدودی تغییر کاربری داده و چهره آن به صورت شهری مبتکر و پیشرو در علوم زمان بخصوص علوم یونانی و هندی درآید؟ به نظر می رسد که علت آنرا در دو مقوله مجزا از هم باید جستجو کرد:
علت اول اهتمام شدیدی بود که پادشاهان ساسانی ، که به نوعی یک حکومت دینی تشکیل داده بودند ، نسبت به جمع آوری کلیه بخشهای پراکنده اوستا و آموزه های دینی زرتشتی داشتند. قسمت عمده کتاب مقدس زرتشتیان ، که بیشترشامل قسمتهای علمی آن می باشد ، به دلیل حمله اسکندر و پس از آن بی مهری و کم توجهی پارتیان ، پراکنده گشته بود و اکنون ضرورت جمع آوری آن به طرز محسوسی احساس می شد. مورخ شهیر تاریخ ساسانیان ، کریستین سن در این خصوص چنین می گوید:
«کتب مذهبی اوستایی در اثر بقای کیش زرتشتی در دوران تاریک غلبه اسکندر و سالهای بعد از آن ، همچنان محفوظ مانده بود ، ولی آثار اوستایی در زمینه های غیر دینی مانند طب ، نجوم ، جغرافیا و فنون به طور عمده به هندوستان ، یونان و کشورهای دیگر پراکنده شده بود.اکنون جمع آوری مجدد این آثار وجهه همت شاپور قرار گرفت و دستورات لازم درباره آن صادر گردید. ظاهرا در این دوره در ریشهر ، ناحیه ای در شوش هیاتی از نویسندگان تاسیس شد که کارشان ثبت مطالب مربوط به نجوم و علوم سری به زبان مخصوص و شاید با علامات رمزی به نام گشتک بود . . . »
دومین عاملی که انباشت و پیشرفت علوم دنیای قدیم را در این شهر باعث شد ، ماجرای مهاجرت علمای نسطوری بود که مقارن این دوره به جندی شاپور آمده و تحولی عمده در تاریخ آن ایجاد نمودند.
خلاصه ماجرا از این قرار بود که شهر الرها یا ادسا به دلیل موقعیت سوق الجیشی و مهمش همواره مورد توجه دانشمندان یونانی و ایرانی قرار داشت و مدرسه معروفی به همین نام در آنجا ساخته شده بود.الرها یک شهر کاملا یونانی بوده و به دلیل نفوذ فراوان کلیسا و علمای مسیحی بخصوص پاپ سایه ای از تعصب مذهبی بر آن گسترده شده بود و این درست برخلاف جندی شاپور بود که از هر تعصبی فارغ و آزاد بوده و محدودیتی برای دانشمندان نداشت.
تعدادی از علمای متعصب مسیحی که همواره هرگونه نوآوری در زمینه مسائل علمی را بدعت در دین به حساب می آوردند پس از مدتی با اسقفهایی که در این دانشگاه مشغول تدریس علوم مختلف و بخصوص پزشکی بودند دچار اختلاف نظر شده و این اختلاف نظر را به پاپ منتقل کردند. پاپ هم از طرف کلیسای مسیحی مدرسین مدرسه را تکفیر کرده و به دنبال آن مدرسه الرها توسط امپراطور روم بسته شد. جماعت علمای حاضر در دانشگاه هم که آوازه جندی شاپور را شنیده بودند به آنجا سرازیر شدند. شاید یکی از دلایل مهم چنین مهاجرتی آزادی مذهبی و صلح و امنیتی بود که بر شهر جندی شاپور حاکم گشته بود.حدود یک قرن صلح و امنیت که حاصل اتمام جنگهای بین ایران و روم بود باعث شده بود که تدریس علوم و بخصوص علوم پزشکی به روال عادی درآمده و بدین طریق علوم یونانی از طریق مهاجرین شهر الرها به ایران سرایت کرد. شدت این تاثیر پذیری به حدی بود که مدرسه جندی شاپور کاملا تحت نظر علمای نسطوری اداره می شد.سیریل الگود محقق توانمند تاریخ پزشکی ایران دراین باره می گوید :
«هنگامیکه شاپور بر تخت سلطنت نشست شهر را وسعت داد و تاسیس دانشگاه نیز در آن شهر به وی نسبت داده شده است تصور می شود این دانشگاه تحت نظر اولیای کلیسای نسطوری اداره می شده زیرا پزشکان و روحانیون موظف بودند هر روز پیش از آغاز خدمت روزانه در مراسم دعای صبحگاهی شرکت جویند »
از سیر تحولات مدرسه جندی شاپور در بقیه دوران حکومت ساسانیان اطلاع چندانی در دست نداریم و همین قدر میدانیم که پزشکان متبحری از این مدرسه به اطراف کشور و حتی کشورهای همجوار گسیل می شده اند که نام برخی از آنان در آثار بزرگانی چون سعدی ، جاودانه گشته است.
مقارن ظهور اسلام و حمله عرب به ایران مدرسه در اوج اقتدار علمی خود به سر برده و غنای آن زمینه ساز تحولات بعدی در علم پزشکی شد. گرچه شهر در سال 636 میلادی به سردار سپاه اسلام تسلیم گشت ، ولی دوراندیشی مسلمانان و آوازه علمی دانشگاه باعث شد که از گزند حوادث مصئون بماند تا سالهای سال همچنان به عنوان پرچمدار علوم پزشکی دنیای قدیم و بخصوص علوم یونانی مطرح باشد. گرچه با مهاجرت اساتید مبرز آن به بغداد کم کم خورسید پرآوازه آنجا رو به غروب رفت و بغداد جای آنرا گرفت ولی همواره شهرتش به عنوان زمینه ساز تحولات و پیشرفتهای علم پزشکی در اسلام باقی ماند.
به عنوان نکته پایانی این بخش دو اظهار نظر از دو نفر از پژوهشگران تاریخ تمدن اسلامی را برای مزید اطلاع خوانندگان محترم می آورم. سیریل الگود می گوید:
«از جمله ، طب عرب در زمان مامون از منابع مختلفی فراهم گردیده و از همه بیشتر مدیون افکار یونانیان بود و این از روزی که داریوش دموکدس را مجبور ساخت مهارت علمی خود را به کار اندازد روز به روز افزایش می یافت. با وجود این درست نیست بگوییم که مطالعه آثار یونانی نخستین بار به وسیله خلفای عباسی امکان پذیر گردیده است زیرا اصول طب که در جندی شاپور متداول بوده نیز تا اندازه زیادی یونانی بوده و تصور می رود مدتها پیش از چیرگی عرب بر ایران ، ترجمه های سریانی در کنابخانه بیمارستان موجود بوده است . به همین نحو نباید افتخار گشایش عصر ترجمه را که در زمان مامون در بغداد معمول شده و به اوج خود رسیده بود به این خلیفه منسوب دانست.» (9)
همچنین سید حسین نصر در اظهار نظری مشابه معتقد است که :
«پیوستگی بزرگ میان طب اسلامی و یونانی را باید در پزشکی اواخر عصر ساسانی خصوصا در مدرسه جندی شاپور جستجو کرد نه اسکندریه . به هنگام ظهور اسلام جندی شاپور بهترین دوران خود را می گذرانده است. مدرسه مزبور که مهمترین مرکز پزشکی عصر به شمار می آمد محیطی بود که مرکز تجمع دانشمندانی با ملیتهای گوناگون بود و سنتهای پزشکی یونانی ، هندی و ایرانی را با هم درآمیخته زمینه را برای پزشکی اسلامی آماده می کرد.»