مستندات تاریخی در نحو ه ی مدیریت بیمارستان رشیدی:
یکی از واحدهای مهم شهرک اداری-دانشگاهی ربع رشیدی تبریز که توسط خواجه رشید در دوران غازان خانساخته شد دارالشفاء بود ( 4) که عملاً به صورت دانشکده یپزشکی و بیمارستان فعالیت می نمود. این مرکز علاوه برمعالجه و تشفی بیماران، یک مرکز آموزش پزشکی هم بهحساب می آمد، زیرا در آن جا هر پزشکی علاوه بر مداوای بیماران، پنج تا ده دانشجو را تعلیم علم طب می داد. پزشکاندارالشفا به دو گروه تمام وقت و پاره وقت تقسیم می شدند.پزشکان تمام وقت در استخدام رسمی بیمارستان رشیدی بوده و حق کار در خارج و خروج بدون اجازه ی متولی از ربع را نداشتند. این طبیبان باید صبح ها به تدریس و بعد از ظهرها بهمداوا مشغول می شدند. دانشجویان هم می بایست فقط مدت پنج سال در آنجا به تحصیل علم طب اشتغال داشته باشند و بعد از این مدت در صورت صلاحیت دانشنامه دریافت کردهوگرنه پنج سال به هدر رفته و اجازه ی طبابت به آن ها دادهنمی شد. دانشجویان در مواقع مداوای بیماران دستیار طبیبمحسوب می شدند و به او کمک می کردند یعنی صبح هابه صورت تئوری و بعد از ظهرها به صورت عملی آموزشمی دیدند و به صورت شبانه روزی در آن جا اقامت و در طولسال های تحصیل از نظر اخلاقی و درسی به شدت کنترل.( می شدند ( 14
در بعد درمانی همکاری بسیار نزدیکی بین پزشک و داروساز وجود داشت، به طوری که طبیب در موقع ویزیتبیماران باید در مقابل درب داروخانه نشسته و بعد از معاینه یبیمار، داروهای مورد نظر را روی کاغذ (نسخه) نوشته و به مسؤول داروخانه (خازن) بدهد و خازن همراه شرابدار (دکترداروساز) داروی مذکور را به بیمار بدهند. جالب تر این که دربیمارستان رشیدی هیچ گونه وجهی از مجاوران، مسافران وسایر بیماران دریافت نمی شد و معالجه کاملاً مجانی بود، حالآن که داروها با مخارج سنگینی از اقصی نقاط تهیه و در.( داروخانه و انبار بزرگ و مخصوص نگه داری می شد ( 15
اگر بیماری از ساکنان شهرک نمی توانست با پای خود برایمداوا بیاید، طبیب باید به عیادت او می رفت و حتی مسؤولتهیه ی دارو یعنی شرابدار برایش دارو می برد. مطبخی (آشپزمخصوص بیمارستان) نیز غذای تجویزشده از طرف طبیب رامی پخت و برای بیمار می برد ( 16 )
.قسمتی از بیمارستان برای بیماران معمولی و قسمتی هم به بیماران واگیر دار اختصاصیافته بود. پنجاه طبیب حاذق از هند، چین، مصر، شام و دیگرولایات در بیمارستان گرد آمده بودند.
مدیریت آب شهرک در تأمین، توزیع و بهره برداریسرمشق بزرگی برای ایران و جهان ب هشمار می رود، به طوریکه با احداث قنوات متعدد و وقف آن ها به منظور تأمین آبآشامیدنی، حمام و سایر نیازهای اهالی، آن هم به طریقبهداشتی و لوله کشی اقدامات مفصلی انجام داده که دستوراتلازم در وقفنامه آمده است ( 17 ).
سامانه ی آب رسانی در شهربه صورت یک شبکه ی منظم لوله کشی به محلات، باغات و عناصر و مواضع مختلف شهر طراحی شده بود. این روش در تاریخ شهرسازی سنتی ایران بی بدیل است؛ به طوری که همه یعناصر شهری، اعم از خانه ها، باغچه ها، سقایه ها، حمام ها،مساجد، دروازه ها و هم چنین گازرگاه (رختشویخانه) وکاغذخانه ها، حق آبه ای معین داشتند که به وسیله ی نظاملوله کشی بی نظیری آب رسانی می شدند ( 18 ).
به علاوه، درمستندات به چارپایانی جهت تخلیه و تنظیف شهر از فضولات و خاکروبه ها اشاره شده است.
اداره ی این مجتمع علمی - آموزشی توسط سه مقام ارشد(متولی، مشرف و ناظر) صورت می گرفت ( 14 ).
جزئیات اجرت و محل سکونت طبیبان، متعلمین و سایر پرسنلبیمارستان رشیدی در وقف نامه به دقت کامل قید شده است.
طبق این قرارداد طبیبان مبلغی به اندازه ی چند برابر بقیه ی کارکنان به عنوان حق طبابت دریافت می کردند و علاوه بر آن مبلغی معادل بیش از حق طبابت نیز به عنوان حق آموزش وتدریس دریافت می کردند. در وقفنامه به صدها خمره ی بزرگ در داروخانه اشاره شده که هر یک حاوی ذخیره ی داروهایگوناگون برای مصرف چند سال بوده که نام هر دارو روی خمره نوشته شده و در انبار مخصوص که در کنار بیمارستانبود، نگه داری می شدند ( 15 ).
فعالیت بیمارستان شبانه روزیبود و پزشکان موظف به حضور نوبتی و دادن کشیک شبانهبودند. خانه ایشان در داخل بیمارستان در محلی به نام.( قرار داشت ( 16 « دارالطبیب »
در زمینه ی تأمین اجتماعی نیز از سهم زارعان سالی یکششم کل درآمد آن ها در صندوقی خاص نگه داری می شد تااگر خود و خانواده شان دچار حوادث پیش بینی نشده گردند و یا بازماندگانشان بی سرپرست ماندند، از آن صندوق به آن هاکمک شود (معادل حق بیمه یا بازنشستگی). این امر تقریباًبرای تمام کارکنان شهرک پیش بینی شده بود و اجرا می شد.
در مورد سال های خشکسالی یا کمبود علت آن هر چه باشد،می نویسد باید به دقت از مصارف غیرضروری جلوگیری کرد.
نکته ی مدیریتی مهم این که رشید تأکید می کند متولی بایدکلیه ی کارکنان ربع و همه ی اولاد واقف را که به طریقیسهمی دارند، از این کمبود مطلع سازد تا به متولی تهمتناروایی نزنند و آن ها نیز به سهم خود در مصرف افراط نکنند
و با سازمان همکاری نمایند و در حقیقت همان شیوه یدر چنین موار دی را توصیه و « مدیریت بحران » و « جیره بندی ».( تأکید کرده است ( 5
ویژگی های مهم بیمارستان رشیدی شامل موارد زیر بودند:
تعلیم 5 تا 10 دانشجو توسط هر پزشک علاوه بر ·مداوای بیماران
تقسیم پزشکان به دو گروه نیمه وقت و تمام وقت ·
تدریس دروس به صورت نظری و عملی طبق ·
برنامه ریزی دقیق
پنج سال بودن مدت تحصیل در رشته ی پزشکی ·
دقت زیاد در گزینش دانشجویان ·
رایگان بودن درمان و مراقبت در منزل از بیماران ·بدحال توسط پزشک، پرستار و...
تفکیک محل استراحت بیماران به دو بخش معمولی و واگیر ·
استفاده از خازن (مسؤول داروخانه)، شرابدار ·(متخصص علم داروسازی)، خادم المرضی (پرستار) ومطبخی (آشپز مخصوص بیماران)
و « صالحیه » امکان اقامت پزشکان در کوی های ویژه ·
« معالجان »
وجود انبار دارویی با صدها خمر هی بزرگ داروی تهیه ·
شده از کشورهای مختلف جهان
مدیریت مشارکتی مرکز ·.( مدیریت آتیه یا به قول امروزی بیمه ی تأمین اجتماعی ( 19 ·
الف) تولیت
مدیریت دقیق » سازمان بهداشت جهانی تولیت را به معنیتعریف و شامل کارکردهای « و مسؤولانه ی تندرستی مردم و طراحی جامع و کامل نظام، ارزیابی عملکرد، اولویت گذاری،تدوین خط مشی های بین بخشی، تدوین مقررات و حمایتاز مصرف کننده ذکر می کند ( 22 ).
الگوی خواجه رشید درمقوله ی تولیت نشان می دهد که:
1- هدف غایی رشید همانا امور خیریه و آخرت اندوزی و گسترش علم و دانش و شریعت اسلامی و تأمین رفاه و آسایش خلق خدا بود (توجه به کارکرد فرعی نگرش جامع به مقوله ی سلامت و پرهیز از نگرش مادی بهطبابت است).
2- در بیمارستان رشیدی زمان کار و استراحت و ورود وخروج به صورت دقیق برنامه ریزی شده بود (توجه به تدوین مقررات).
3- تدوین وقف نامه به عنوان سند چشم انداز و برنامه ی استراتژیک سازمان (توجه به برنامه ریزی جامع).
4- برنامه ریزی در امور بیمه ی افراد، اموال و پیش بینی های دائمی برای مقابله با بحران (توجه به پیش بینی و آمادگی برای مدیریت بحران).
5- تأکید بر کوچک سازی حجم دولت از طریق اجاره دادن املاک وقفی (توجه به سازمان دهی مناسب).
6- پیش بینی اداره ی ربع رشیدی با هیأت مدیره ی سه نفره
(متولی، مشرف و ناظر) با تایید صلاحیت عمومی آن ها توسط حاکم شرع تبریز (توجه به مدیریت مشارکتی وکنترل).
7- تقسیم کار و تعیین شرح وظایف دقیق هر یک از رده هایکارمندی (توجه به خط و مشی گذاری).
8- بین المللی بودن مجتمع وقفی ربع رشیدی (توجه به طراحی جامع و کامل).
9- توصیه به مدیریت و کنترل منابع انسانی یعنی کنترلشدید کارکنان از همه جهات اخلاقی، اعتقادی، امانتداریو تعهد و کار و کوشش (توجه به ارزیابی عملکرد).
10 - نسخه نویسی بر روی کاغذ (توجه به مستندسازی).
11 - کنترل مصرف آب با تعیین حق آبه.
12 - شرح دقیق کلیه ی اموال در جای جای امپراتوری بزرگ.( ایران و نیز شرح املاک وقفی ( 19
مصادیق فوق توجه و تحقق اجزای کارکرد تولیت راصدها سال پیش در بیمارستان رشیدی نمایان می سازد.
به علاوه، این موارد با اصول و ارز شهای حاکم بر ارائه یخدمات چون عدالت، مدیریت منابع و استراتژی های حاکمبر اصلاحات و مورد بحث در کشور هم چون کوچک سازیبدنه ی دولت، اداره ی هیأت امنایی 25 بیمارستان در کشور به صورت آزمایشی، تدوین برنامه ی استراتژیک در وزارت ودانشگاه ها، بحث مدیریت و پزشکی مبتنی بر شواهد مطروحه
.(23- در سا لهای اخیر، هم خوانی دارند ( 25
ب) تدارک خدمات
اصلی ترین وظیفه ی مورد انتظار از نظام سلامت همانا
ارائه ی خدمات مورد نیاز به شکل عادلانه، اثربخش، قابل
خرید و در دسترس برای مردم می باشد. در غالب موارد
نارسایی ارائه ی خدمات به دلیل سازماندهی نامناسب و
نامطلوب نظام سلامت است ( 26 )
در این کارکرد، الگوی مدیریت خدمات در بیمارستان رشیدی می تواند با ملزومات ذیل شایسته توجه باشد:
1- فعالیت شبانه روزی دارالشفا
2- ارائه ی خدمات به صورت رایگان
3- کنترل دارو و پیشگیری از عوارض و تداخلات دارویی با پیش بینی همکاری نزدیک و کار مشترک پزشک وداروساز در دادن دارو به بیمار
4- اقامت شبانه روزی پزشکان تمام وقت در مجتمع
5- جداسازی بیماران معمولی و بیماران واگیردار
6- پذیرایی از کارکنان در صبح اول وقت
7- ارائه ی خدمات برای همه ی نیازمندان
موارد فوق، از جمله مسائل مهمی هستند که از نظا مهایسلامت امروزی نیز انتظار برآورد آن ها را داریم ( 19 ). اما متأسفانه در سراسر جهان متمدن امروز شاهد مشکلات مهمیدر این رابطه مثل کیفیت پایین خدمات، هزینه های کمرشکنو مداخلات غیرضرور با اثر بخشی کم هستیم.
ج) تأمین مالی
این کارکرد به معنی جمع آوری درآمدها از منابع اولیه و
ثانویه، انباشت آن ها در صندوق های یک کاسه و تخصیص
.( آن ها به فعالی تهای تدارک خدمات اطلاق می شود ( 20
تأمین مالی عمده ترین چالش بخش بیمارستانی در جهان و ایران بوده و بخش عمده ای از تلاش های اصلاحات بر آنمتمرکز شده اند ( 27 ).
موارد زیر در نحو هی تأمین مالی ربعرشیدی حائز اهمیت و توجه است:
1- بیمه تمام افراد، اموال و بازنشستگی
2- ذخیره سازی یک سال مایحتاج از کلیه ی مواد و نقود درانبارها و خزانه
3- توجه و تنظیم مسائل اداری - مالی و تعیین هزینه هابه طور دقیق و شگفت انگیز، سازمان دهی دقیق نگه داریکلیه ی اموال از جمله کتابخانه به صورت بسیار پیشرفته
4- سازمان دهی دقیق امور مالی دارالضیافه و دارالشفا
5- تعیین مقرری برای علما و فضلای سراسر مملکت
6- تعیین صد دینار برای کفن و دفن وفات یافتگان بی کسو ناتوان از پرداخت
7- تنظیم دقیق و شفاف بودجه و حقوق 11 رده ی کارمندی
( 8- اتکا به تأمین مالی پایدار از طریق سنت حسنه ی وقف ( 19
موارد فوق همگی حاکی از طراحی نظام منصفانه ی مالی است، به طوری که اختلاف دریافتی کارکنان حداکثر تا 5 الی 6برابر می رسید، نکته ای که کشورهای توسعه یافته به آن نزدیک شده اند اما نظام سلامت ما از این ناحیه به شدت مشکل دارد.
گسترش سیاست های اصل 44 قانون اساسی و واگذاری بسیاری از امور به بخش خصوصی، و چالش تمام وقتی پزشکان و کار صرف در یک بخش دولتی یا خصوصی از
.( راهکارهای در دست اجرا در کشور می باشند ( 24
د) تولید منابع
نظام سلامت وظیفه ی تولید ورودی های مورد نیاز خدمات به ویژه منابع انسانی، فیزیکی، تسهیلات، تجهیزات و دانش رابر عهده دارد ( 28 ).
یافته های زیر در بیمارستان رشیدی توجه کامل به این کارکرد را نشان می دهد:
1- تعیین زمان حضور در کلاس درس دانشجویان طب و ویزیت بیماران همراه استاد در بعدازظهرها
2- جمع آوری گیاهان دارویی، روغن ها از محل هایمختلف به شرح دقیق محل تهیه و مدارک و مقدار آن ها
3- توجه به جذب مغزهای متفکر و جلوگیری از فرارمغزها از جمله جذب پنجاه پزشک از مصر، شام، هند وچین و ژاپن برای بیمارستان رشیدی
4- آشنایی و رواج زبان های خارجی متعدد مثل مغولی،عبری و چینی علاوه بر زبا نهای فارسی، ترکی و عربی
5- ترویج ترجمه ی کتب از زبا نهای مختلف
6- توجه به علم کتابداری و نشر کتاب و حفاظت از آن
7- توجه به تناسب منطقی بین تعداد استاد و دانشجو
8- ایجاد و گسترش شبکه ای از بیمارستان ها در اقصی نقاط
.( امپراتوری بزرگ ایران ( 29
هر کدام از موارد فوق در زمره ی فعالیت های مورد انتظاراز نظام های سلامت امروزی است که حاوی نکات کاربردیبرای مدیران ارشد نظام سلامت کشور می باشد.
Downloaded from http://journals.tums.ac.ir/ on Saturday, November 17, 2012
مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی 7
نتیجه گیری
تجربه ی موفق بیمارستان رشیدی که برخی از اجزای آندر دهه های اخیر در آمریکا و اروپا کم و بیش مورد توجهقرار گرفته اند نیازمند تأمل و کار بسیار گسترده ای هستند.
مواردی چون مراقبت در منزل، همکاری نزدیک و کار تیمیپزشک با داروساز در درمان بیمار، بازنگری در فعالیت هایجاری بیمارستان های آموزشی کشور از حالت فعلی به شکلارائه ی خدمات درمانی در بعد از ظهرها و تمرکز آموزش درقبل از ظهرها، تعریف دقیق تمام وقتی پزشکان از مصادیقیهستند که بخش بیمارستانی ما امروز بیش از هر زمان دیگربه آن نیازمند است.
به علاوه، موارد شناخته شده ی زیر برای مدیران حوزه یسلامت کشور قابل توجه و استفاده است:
گسترش رویکرد نظام مند و پرهیز از بخش نگری و ·جزء نگری
گسترش پوشش بیمه ی همگانی ·
توجه به امر مشارکت منصفانه مالی (حق بیمه ·متناسب با درآمد)
توجه به مدیریت مشارکتی در ادار ه ی امور سلامت ·به ویژه بیمارستان ها
کوچک سازی بدنه ی دولت و وزارت بهداشت ·
احیای سنت وقف به ویژه در مورد مراکز درمانی ·
اصلاح نظام پرداخت به کارکنان حوزه ی سلامت و ·به حداقل رسانی اختلاف های درآمدی
توجه به شایسته سالاری در انتخاب مدیران بخش سلامت ·
کمک به بیماران نیازمند. ·
منابع
1- پارک ک. درسنامه طب پیشگیری و پزشکی اجتماعی ،
چاپ اول. ترجمه ی رفائی شیرپاک خ، افتخار اردبیلی ح.
. تهران: انتشارات ایلیا؛ 1382 ، جلد دوم، ص 14
2- جوینی ع. تاریخ جهانگشای. به تصحیح قزوینی ع، جلد
. اول. تهران: انتشارات دنیای کتاب; 1382 ، ص 17
3- زیباکلام ص. ما چگونه ما شد یم؟ تهران : انتشارات
. روزنه؛ 1382 ، ص 159
4- کثیری م، دهقان نژاد م. تلاش خواجه رشید الدین فضا
اله همدانی در جلوگیری از انحطاط طب اسلامی. مجله
- اخلاق وتاریخ پزشکی 1388 ؛ دوره 3 (ویژه نامه ): 11
.1
5- بروشکی م. روش اداری و آموزشی ربع رشیدی. مشهد:
.61 - انتشارات آستان قدس رضوی؛ 1365 ، ص 80
6- الگود س. تاریخ پزشکی ایران ، چاپ اول . ترجمه ی
جاویدان م. تهران: انتشارات اقبال؛ 1371 ، جلد اول (از
. دوره باستان تا سال 1934 )، ص 246
7- برومند ا. دانش اندیشه در دوره ایلخانی. کتاب خلاصه
مقالات کنگره احیای ربع رشیدی وفرهنگ و تمدن ایران
. عصر ایلخانی. تبریز: انتشارات ستوده؛ 1384 ، ص 46
8- پیری اف و. آموزش عالی در تبریزچه زمانی بنیانگذاری
شد. کتاب خلاصه مقالات کنگره احی ای ربع رش یدی
وفرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی. تبری ز: انتشارات
. ستوده؛ 1384 ، ص 69
9- جباری بیرامی ح، بخشیان ف. تمرکز زدایی در کارکرد
تولیت نظام سلامت کشورهای مختلف و ارائه ی الگو
برای ای ران. مجله پزشک ی دانشگاه علوم پزشک ی و
خدمات بهداش تی و درمانی تبریز 1386 ؛ دوره 29
.7 -8 :( (شماره 1
10- Boelen C. Improving Health systems: The
Contribution of Family Medicine. Singapore:
Bestprint Printing; 2002, p. 2.
11- Bossert TJ, Beauvais JC. Decentralization of
health systems in Ghana, Zambia, Uganda
Downloaded from http://journals.tums.ac.ir/ on Saturday, November 17, 2012
8 حسین جباری بیرامی و همکاران: الگوی موفق شیخ فضل اله همدانی در مدیریت نظام سلامت
and Philippines: a comparative analysis of
decision space. Health Policy Plan 2002; 17
(1): 14-31.
12 - بدون نام. واحد کشوری اصلاح نظام سلامت وزارت
بهداشت درمان و آموزش پزشکی. اصلاح نظام سلامت
در جمهوری اسلامی ای ران، کتابچه شماره 1. تهران :
انتشارات وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشک ی؛
.7 - 1383 ، ص 23
13- Roberts M, Hsiao W, Berman P, Reich M.
Getting Health Reform Right. Oxford:
Oxford university press; 2004, p. 24 .
، 14 - حاجیلو غ. ربع رشیدی. تبریز: انتشارات ترمه ؛ 1379
. ص 22
15 - مداین ک. ربع رشیدی تبریز. کتاب مجموعه مقالات
کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در ایران و اسلام، چاپ
اول. تهران: انتشارات موسسه توسعه دانش و پژوهش
. ایران؛ 1375 ، جلد دوم، ص 1063
16 - مینوی م، افشار ا. وقفنامه ربع رشیدی ، چاپ سوم .
. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران؛ 1351
17 - امیدیانی ح. ربع رشیدی مجتمع بزرگ وقفی علمی و
آموزشی در تبریز (قرن هشتم هجری/ سیزدهم میلادی).
مجله میراث جاویدان 1378 ؛ دوره 7 (شماره 3): ص
.51 -68
18 - سعید نیا ا. نظام آب و آب رسا نی شهرستان رش یدی.
کتاب خلاصه مقالات کنگره احیای ربع رشیدی
وفرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی. تبری ز: انتشارات
. ستوده؛ 1384 ، ص 167
19 - جباری بیرامی ح، بخشیان ف. مدیریت بهداشت،
درمان، آموزش پزشکی و تأمین اجتماعی در ربع
رشیدی تبریز. تبریز: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی
. تبریز؛ 1386 ، ص 24
20 - جباری بیرام ی ح. مطالعه تط بیق ی تمرکز زد ایی در
کشورهای منتخب دنیا و طراحی الگوی برای ایران. پایان
نامه دکتری تخصصی رشته مدیریت خدمات بهداشتی و
درمانی. تهران: واحد علوم و تحقیقات دانشگاه
.31 -78 ؛ ازاد 1384
21 - بدون نام. سازمان جها نی بهداشت . گزارش جها نی
سلامت سال 2000 . تهران: موسسه فرهنگی ابن س ینای
.72 -6 ، تهران؛ 1382
22 - جباری بیرامی ح. مرکز آموزشی و علمی ربع رش یدی.
.38 -41 : فصلنامه بیمارستان 1385 ؛ شماره 21 و 22
23 - بدون نام. متن کامل سند چشم انداز 20 ساله جمهوری
اسلامی ایران.
http://www. dolat. ir/PDF/20years. Pdf (accessed
in 2011)
24 - بدون نام. برنامه ی پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران.
http://www.tbzmed.ac.ir/news/tose.htm
(accessed in 2011)
25 - جودتی ا، جباری ح، بخشیان ف. کارآیی ادغام
(کوچک سازی) مراکز بهداشت شماره یک و دو
شهرستان تبریز و ایجاد مرکز بهداشت واحد شهرستان .
:( فصل نامه مدیریت سلامت 1385 ؛ دوره 9 (شماره 32
.24 -9
26 - جباری بیرامی ح، بخشیان ف. مکا نیزم تمرکز زد ایی
درارائه خدمات سلامت کشورهای منتخب و ارائه الگو
برای ایران. مجله مد یریت و اطلاع رسا نی پزشک ی
دانشگاه علوم پزشک ی و خدمات بهداش تی و درما نی
.31 -7 :( ایران 1386 ؛ دوره 10 (شماره 27
27- Birtran R, Yip WC. A Review of Health Care
Provider Payment Reform in Selected
Countries in Asia and Latin America.
Harvard school of public health collaboration
with partnerships for health reform; 1998, p.
5.
28 - جباری بیرامی ح، بخش یان ف. تمرکز زد ایی درنظام
سلامت. تبریز: انتشارات دانشگاه علوم پزشک ی تبری ز
.12 -8 ؛1386
29 - جباری بیرامی ح. تجربه موفق آموزش پزشکی،
بهداشت، درمان و تأمین اجتماع ی در ربع رش یدی.
.151 - فصلنامه تأمین اجتماعی 1385 ؛ شماره 25:60
منبع:
معرفی کتاب حفظ الصحه ناصری
معرفی کتاب «دایرة المعارف پزشکی اسلام و ایران»
بیمارستان ربع رشیدی :الگوی موفق شیخ فضل اله همدانی در مدیریت
حکایتی از رازی
سیدالحکماء مرعشی
کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء
خدمات امیر کبیر در حوزه بهداشت
پدر واکسن ایران
زندگی نامه دکتر اعلم الدوله ثقفی
زندگی نامه پروفسور یحیی عدل
تاریخ داروسازی ایران(قسمت دوم)
تاریخ داروسازی ایران(قسمت اول)
تاریخچه دندانپزشکی در ایران
مدرسه طب ارومیه
[همه عناوین(68)][عناوین آرشیوشده]
بازدید دیروز: 22
کل بازدید :371551
