تاریخ - تاریخ علوم پزشکی ایران و جهان اسلام

تاریخ داروسازی ایران(قسمت اول)

اگرچه
طب و داروسازی را باید از جمله کهن ترین و ریشه دارترین علوم و فنون در
مجموعه تمدن ایران به شمار آورد اما گسترش دین مبین اسلام در ایران و
تحولات عظیم ناشی از آن چنین ایجاب می کند که تاریخ داروسازی در ایران طی
دو مقطع جداگانه اما پیوسته پیش از اسلام و پس از اسلام مورد بحث و بررسی
قرار گیرد. البته نباید فراموش کرد که شکل گیری دانشگاه جندی شاپور نیز یک
نقطه تحول تاریخی و اساسی در سیر دانش طب و داروسازی است، لیکن این دانشگاه
تاُ ثیر خود را در هر دو مقطع پیش و پس از اسلام بجای گذارد که در این
مقاله به آنها اشاره خواهد گردید.

اگر
بخواهیم تاریخچه آموزش داروسازی را مورد بحث قرار دهیم و تحولات آن را
بررسی کنیم، شاید بتوان آنها را بررسی کرد. ابتدا دوران ایران باستان که از
مکاتب آن دوران می توان مزدیسنا و اکباتان را نام برد و بعد از آن مدرسه
جندی شاپور بود که در آن مکتب یونانی رواج داشت و بعد از آن دوران صفویه
بود که در آن دوران تحصیل فقه مقدم بر علوم دیگر قرار گرفت و بالاُخره
داروالفنون که در آن آموزش کلاسیک به سبک غرب تدریس می شد و آنچه که امروزه
به عنوان آموزش داروسازی از آن یاد می شود، ادامه آموزش در دارالفنون
میباشد. البته لازم به یادآوری است که مکتب جندی شاپور درآموزش طب و
داروسازی حتی پس از گروش ایرانیان به دین مبین اسلام پابرجا بوده و آموزش
درمحیط بیمارستان که برخاسته از این مکتب بود، حتی تا آخر دوره ایلخانیان
در ایران به قوت خود باقی بوده است.

1-1- تاریخچه داروسازی در ایران باستان

همان
طور که پیشتر اشاره شد، بسیاری از قراین و شواهد موجود حاکی از آن است که
دانش و فن داروسازی نخستین بار در ایران زمین سربرآورده است و درمان
بیماران و بکاربردن داروها از ایرانیان کهن یا آریان ها شروع شده است و این
دانش را مردم ایران به روزگار آورده اند.

بر حسب عقیده زرتشتیان و آنچه در اوستا نقل شده، اولین طبیب به نام " تریتا"(Trita) پدر
گرشاسب پهلوان بوده است و او اولین فردی است که باطل کننده جادو میباشد و
او از خواص گیاهان دارویی و عصاره آنها اطلاع داشته است.

یکی
از شواهد این ادعا، کتاب تحفة العجایب است که در آن حکایتی نقل شده است که
تهیه شراب و استعمال آن را به جمشید نسبت داده اند و او را مکتشف خمر
معرفی کرده است.

در
ایران باستان از " می " به عنوان داروی بیهوشی برای اعمال جراحی کمک می
گرفتند، به طوری که در شاهنامه فردوسی در زمان سزارین رودابه که زمان تولد
رستم می باشد، به این نکته اشاره شده است و جراح در آن زمان یک " کارد پزشک
" بوده است.

بیاورد یکی خنجر آبگون یکی مرد بینادل پرفسون

نخستِن به می ماه را مست کن ز دل بیم و اندیشه را پست کن

تو بنگر که بینا دل افسون کند ز پهلوی او بچه بیرون کند

بکافد تهی گاه سرو سهی نباشد مر او را ز درد آگهی

وز او بچه شیر بیرون کشد همه پهلوی ماه در خون کشد

وز آن پس بدوز آن کجا کرد چاک ز دل دور کن ترس و اندوه و باک

گیاهی که گویم با شیر و مشک بکوب و بکن هر سه در سایه خشک

بسای و بیالای بر آن خستگیش به بینی هم اندر زمان رستگیش

طب
ایران باستان دارای مقامی ارزنده می باشد و تا 700 سال قبل از میلاد مسیح
از ورود طب یونانی به ایران اثری دیده نمی شد اما در اثر فتوحات ایرانیان
علاوه بر طب ایرانیان از طب سایر اقوام نیز استفاده شد.

در
میان صفحات تاریخ ایران باستان دیده می شود که مکتب زرتشت یا مزدیسنا خیلی
پیش تر از مکاتب طبی یونان در عالم وجود داشته است و از زمانی که زرتشت
شروع به درمان بیماران کرد، از اطراف و اکناف بیماران فلج و صرعی و پوستی و
چشمی رو به سوی زرتشت آوردند.

مکتب
طبی دیگری که در دوران ایرانیان باستان بوده است، مکتب اکباتان است. این
مکتب نزدیک به یکصد سال پس از زرتشت توسط یکی از شاگردان وی به نام Saena Paure Ahumustate تاسیس گردید. در این مکاتب آموزش طب و داروسازی به مانند رابطه مرید و
مراد و یا رابطه استاد و شاگردی بوده است و شاگردها سالها نزد استاد کار می
کرده است تا بالاخره طبیب و داروشناس زبردستی می شد.

طب
و داروسازی در ایران باستان، پس از سقوط هخامنشی در نتیجه ارتباط با
یونانیان به پیشرفت های قابل ملاحظه ای دست یافت. به طوری که میتوان دوران مذکور را یکی از دوره های درخشنده طب و داروسازی ایران دانست.
اطلاعات و تجربیات مردم و دانشمندان در زمینه طب و داروسازی این دوران به
دوران ساسانیان نیز انتقال یافت.

پس
از شکست مجدد ایران در زمان اشکانیان به دلیل بروز جنگهای گسترده و خونین
داخلی و خارجی عملاً مجالی برای گسترش و شکوفایی علوم و فنون در کشور وجود
نداشت. سلسله ساسانی توسط اردشیر بابکان تاسیس شد. پس از وی پسرش شاپور اول
به سلطنت رسید. (272- 241 میلادی ) و در آن زمان جنگی میان ایران و روم
روی داد. این جنگ به اسیر شدن والریان امپراطور روم و پیروزی ایرانیان
انجامید.

شاپور
اول در خوزستان در نزدیکی شهر شوش با کمک اسرای رومی شهر گندی شاپور یا
جندی شاپور را که آنرا " خور " نیز مینامیدند، بنا نهاد.

در
دوران شاپور اول، پادشاه ساسانی و شاپور دوم و پس از آن انوشیروان
پادشاهان سلسله ساسانی، دانشمندان ساکن یونان بر اثر اختلافات مذهبی که در
روم شرقی پیش آمده بود، جلای وطن کرده و به ایران آمدند و پادشاهان ساسانی
مقدم آنان را گرامی داشتند. این امر مصادف شد با تاسیس دانشگاه و بیمارستان
جندی شاپور که علت اصلی گشایش این دانشگاه علاقه پادشاهان ساسانی به گسترش
علوم در ایران آن زمان بوده است.

دانشگاه
جندی شاپور محیط مناسبی برای پیشرفت علم پزشکی و داروسازی و غنای فرهنگی و
علمی در ایران زمین ایجاد کرد. در دانشگاه جندی شاپور برای نخستین بار در
ایران، پزشکی و داروسازی از یکدیگر تفکیک شده و بسیاری از کتب پزشکی و
داروسازی حکمای یونانی نظیر جالینوس و ارسطو و سقراط در این دانشگاه به
زبان شیرین فارسی ترجمه شد.

آموزش
و تدریس طب در مدرسه جندی شاپور کلاً به زبان یونانی بوده است امّا در این
نکته تردیدی نیست که تدریس به زبان فارسی نیز به طور محسوسی مخصوصاً در
رشته داروسازی وجود داشته است.

به
مرور زمان این مرکز علمی و آموزش شهرت جهانی پیدا کرد و دست پروردگان این
مکتب در سراسر جهان شناخته شده و جندی شاپور در دنیای آن روز به اوج عظمت و
اقتدار خود رسید. یکی از داروسازان دانشگاه جندی شاپور ماسویه “ Masve ” بود که مدت 40 سال در بیمارستان جندی شاپور به کار داروسازی و داروشناسی
مشغول بود. وی کتابی در باب داروها نوشته است که تا قرن شانزدهم میلادی
کتاب درسی و تحصیلی مشتاقان علم داروشناسی بوده است. در این کتاب به طور
مثال شربت افسنتین برای بی اشتهایی و معجون سنگ قیمتی در مداوای ضعف قلب و مشک برای مداوای صرع و خایه روباه برای مداوای سل تجویز شده است.

درباره
ماسویه گفتنی است که وی پس از چهل سال کار در بیمارستان جندی شاپور به
دلیل بیان مطلبی که به ضرر بیمارستان جندی شاپور بوده، از مقام خود عزل و
حقوق وی قطع میگردد. از این رو ماسویه راهی بغداد شده و به پیشنهاد جبرئیل،
ریاست بیمارستان بغداد را برعهده می گیرد.

از افراد دیگری که درجندی شاپور به تدریس داروسازی مشغول بودند، می توان شاپور فرزند سهل را نام برد که ریاست بیمارستان و دانشگاه جندی شاپور را برعهده داشت. شاپور تاُلیفات زیادی در رابطه با داروسازی دارد که از آن جمله می توان "
قرابادین بزرگ " یا " الاقرابادین الکبیر" را می توان نام برد، این کتاب در
شناسایی گیاهان دارویی است که اغلب در بیمارستانها مورد استفاده قرار می
گرفته است.

لازم
به ذکر است که گرچه تعلیم علم طب در دانشگاه جندی شاپور عمدتاً توسط
پزشکان یونانی انجام می گرفته است اما ایرانیان علاوه بر آنکه بی دخالت
نبوده اند، بلکه در داروشناسی صاحب نظر نیز بوده اند. بدون تردید دانشگاه
جندی شاپور در باروری طب و داروسازی نقش بزرگی را ایفا کرده است.

به
استناد نوشته های به جا مانده اوستایی پنج دسته از پزشکان در زمانهای پیش
در ایران باستان شناخته شده اند که از نظر کیفیت کار و تخصص کاملاً از هم
تمییز داده شده اند.

1- اشو پزشک: یعنی پزشکی که به کمک قانون مقدس اشا( پاکی ) بیماران را درمان می کرده است. نحوه معاینات پزشکی و روش تشخیص
بیماری و درمان اول شامل معاینه ظاهری جسمی بیمار و مراقبت در اغذیه و
آشامیدنی هایی بود که بیمار می خورد و می آشامید.

2- داد پزشک: یا
پزشکی که به کمک قانون درمان می کرد و در این روش وظایف درمانی ویژه ای را
به بیماران خود فرمان می داد. به کمک این روش بیمار را به مدت نه شبانه
روز از دیگر انسانها دور نگه می داشتند و بدین ترتیب از سرایت بیماری
جلوگیری می نمودند. پیروی و کاربرد این شیوه به ویژه در مورد بیماریهای
واگیردار قابل توجه و عمل بوده است.

3- ارور پزشک: یا پزشکی که به کمک عصاره گیاهان و گیاهان دارویی، بیماران خویش را درمان
می کرده است. همچنین پزشکان رشته های دیگر در هنگام مداوای بیماران خود با
وی مشورت می نموده و این همکاری جزء لاینفک نظام پزشکی در ایران باستان در
میان پزشکان گروههای مختلف بوده است.

4- کارد پزشک: یا پزشکی که به کمک کارد درمان می کرد و کسی بود که روش درمانی او با کمک
ابزاروآلات جراحی که وی برای درمان جسم بیماران به کار می برده، انجام می
گرفته است.

5- مانتره پزشک: یا
پزشکی که به کمک کلمات و وردهای مقدس آسمانی درمان می نموده است. او کسی
بود که روش هنر درمانی اش به وسیله زمزمه کلمات آسمانی و قطعات اوستای که
برای نیروهای درونی و اعصاب و روان انسان درمان بخش می باشد، انجام می
گردیده است.

اگرچه
تاریخ داروسازی ایران از دوره ساسانی و مشخصاً پس از تشکیل مدرسه و
بیمارستان جندی شاپور آغاز می گردد، گفتنی است که با تسلط خلفای عباسی و
ایجاد مراکز علمی در بغداد توسط آنان، مدرسه جندی شاپور عظمت و اقتدار خود
را از دست داد.
منبع:
http://www.pharmiran.com/persian/history.asp

جواد صادقی نسب ::: جمعه 89/7/9::: ساعت 12:56 عصر

نظرات دیگران: نظر

لیست کل یادداشت های این وبلاگ